Meer dan milieuwinst: de sociale voordelen van circulariteit

Over circulariteit wordt vaak gesproken in termen van materiaalgebruik, maar de volledige definitie omvat ook een sociale dimensie. Daarbij ligt de nadruk op niet-monetaire waarden, het verbeteren van individueel welzijn en sociaal bestuur.

Volgens een rapport van de Foundation for European Progressive Studies (FEPS) kan de overgang naar een circulaire economie netto positieve effecten hebben op zowel het BBP als de werkgelegenheid. Dit laat zien dat het mogelijk is om tegelijkertijd efficiënter met hulpbronnen om te gaan en de werkgelegenheid te vergroten. Veel overheden omarmen het concept, implementeren diverse strategieën voor een circulaire economie en ondersteunen hun economische en maatschappelijke actoren om de overgang nog verder te stimuleren. 

Er is alleen meer onderzoek nodig om de voordelen en effecten op lokaal niveau volledig zichtbaar te maken en te begrijpen. Een onderzoek uit 2023 van Circle Economy en de ILO benadrukt dat er een verschuiving nodig is van macroniveau naar meer lokaal onderzoek - gericht op de stad. Het gaat dan om hoe de circulaire economie de werkgelegenheid en de kwaliteit van het werk kan verbeteren, wat weer gevolgen heeft voor de lokale bevolking en hun levensonderhoud.

Het CIC wil dan ook een bijdrage leveren door te laten zien hoe lokale initiatieven in Amsterdam de werkgelegenheid aanzienlijk kan beïnvloeden, en meer inclusiviteit op de arbeidsmarkt kan bevorderen.

De cruciale rol van startups in het bevorderen van de circulaire economie

Om de belangrijke rol die startups spelen in het bevorderen van de circulaire economie nog meer inzichtelijk te maken, is het essentieel om de verschillende gradaties van circulariteit te begrijpen.

Het concept van “circulariteit” verwijst over het algemeen naar inspanningen die gericht zijn op het verminderen of elimineren van het verbruik van eindige hulpbronnen. Niet alle circulaire praktijken bieden echter dezelfde mate van duurzaamheid. Hoewel recycling bijvoorbeeld bepaalde materialen transformeert voor verder gebruik, vereist het nog steeds extra hulpbronnen, waardoor het minder duurzaam is dan eenvoudig hergebruik van bestaande producten.

Om het volledige spectrum van circulaire praktijken makkelijker te begrijpen, is de R-Strategieën hiërarchie een handig hulpmiddel. Dit kader categoriseert deze praktijken op basis van hun impact op duurzaamheid.

Lees meer in deel 2 van de CIC-gids, p. 22

Naarmate onze wereldeconomie zich ontwikkelt in de richting van meer circulariteit, is de overgang van strategieën met een lagere R (zoals recyclen) naar strategieën met een hogere R (zoals herontwerpen en heroverwegen) niet alleen essentieel voor het behalen van milieudoelen, maar ook voor het stimuleren van werkgelegenheid met een hogere waarde. Op dit punt spelen circulaire startups een essentiële rol.

De strategische positionering van startups, die vaak meer afgestemd zijn op een hogere mate van circulariteit, stelt hen in staat om nieuwe praktijken gemakkelijker aan te passen. Helemaal als je het vergelijk met gevestigde bedrijven die vaak meer gebonden zijn aan lineaire modellen. Nieuwkomers op de markt zijn niet alleen beter gepositioneerd om gebruik te maken van hogere R-strategieën, maar zijn ook van groot belang voor het aanjagen van bredere ecologische en economische transformaties. Volgens een onderzoek van Xu, Lu en Li uit 2021 houdt 54% van de circulaire startups zich bezig met praktijken op de middelste R-ladder, zoals reparatie of hergebruik, terwijl slechts 35% van de traditionele bedrijven hetzelfde doet.

Circulaire banen uitgelegd

Banen in de circulaire economie vallen meestal uiteen in drie categorieën (volgens Circle Economy definitions): kern circulaire banen, faciliterende circulaire banen en indirecte circulaire banen.

Circulaire kernbanen zorgen ervoor dat grondstoffencycli worden gesloten. Denk aan banen in reparatie, hernieuwbare energie, afval en grondstoffenbeheer. Ze vereisen sterke handmatige en/of technische vaardigheden.

Circulaire banen mogelijk maken door belemmeringen voor circulaire kernactiviteiten weg te nemen, en ze in staat te stellen om te versnellen en op te schalen. Typische voorbeelden zijn banen in leasing, onderwijs, engineering, design en digitale technologie.

Indirecte circulaire banen komen voor in andere sectoren die geen directe rol spelen bij het bevorderen van de overgang naar de circulaire economie, maar toch circulaire strategieën kunnen toepassen. Zoals banen die diensten leveren aan circulaire kernstrategieën, bijvoorbeeld in de informatiediensten, logistiek en de publieke sector.Het ontwikkelen en perfectioneren van circulaire kernvaardigheden, zoals hands-on reparateurs en goed geïnformeerde senior managers, is afhankelijk van vacatures binnen circulaire bedrijven. Dit is nodig om ervaring op te doen en om een opleidingstraject te stimuleren voor deze banen.

Veelvoorkomende barrières voor circulaire startups identificeren en aanpakken

Hoe essentieel circulaire startups ook zijn, hun impact wordt vaak belemmerd door financiële beperkingen. Dit betekent dat ze moeite hebben om genoeg mensen in dienst te nemen, op te leiden en bij te scholen. Allemaal met het doel om de werkzaamheden op te schalen tot het punt waar ze hun potentiële impact kunnen bereiken, en kunnen overleven en voortbestaan binnen de bestaande markt.

Het is een catch 22, zoals mooi verwoord wordt door een jonge onderneming uit het Impact Hub Amsterdam netwerk: “Je bent vaak verplicht om te groeien vanuit je eigen middelen, voordat je toegang krijgt tot de middelen, zoals financiering en subsidies, die je nodig hebt om te groeien”.

Hoe kunnen startups financiële tractie aantonen zonder de financiële middelen die nodig zijn voor een eerste concept of bewijs van hun impact? Bij het CIC onderzochten we met een holistische blik wat er nodig is om het potentieel te realiseren van jonge circulaire ondernemingen, in combinatie met het nastreven van de circulaire ambities van Amsterdam. We hebben geprobeerd de innovatiekloven te identificeren op basis van circulariteitsdoelen, hebben een Venture Support Programma opgezet om deze startups uit te rusten met de tools en middelen die ze nodig hebben om te overleven, en helpen impactfinanciering veilig te stellen voor degenen die aan het programma deelnemen.

Een van de doelstellingen van Amsterdam is om in 2023 70% circulariteit in textiel te bereiken. Dit hebben we gebruikt als basis voor de pilot van ons Venture Support Programma. We bundelden onze krachten met de gemeente Amsterdam (Amsterdam Impact), Stichting DOEN en Goldschmeding Foundation om de pilot uit te voeren, waarbij we de behoeften van tien relevante bedrijven hebben onderzocht, ondersteund en de uitkomsten gedocumenteerd.

Met de pilot hebben we laten zien welke rol ambitieuze circulaire bedrijven kunnen spelen bij het creëren van banen, die relevant zijn voor de circulaire economie van de toekomst. Zowel in materiële als sociale zin. De pilot laat ook zien met welke uitdagingen circulaire startups te maken hebben en inspireerde ons om aanbevelingen te doen als het gaat om hoe beleidsmakers kunnen ingrijpen om deze uitdagingen te verlichten. Alles om ervoor te zorgen dat ze dichterbij het behalen van hun circulaire doelstellingen komen.

Na afloop van het CIC pilotprogramma verzamelden we impactgegevens door middel van opeenvolgende kwantitatieve enquêtes en kwalitatieve interviews. Deze zijn gericht op het identificeren van de voortgang, groei, uitdagingen en blijvende behoeften van de deelnemende partijen tot een jaar na de start.

Op basis van deze inzichten hebben we een gids gemaakt om circulaire innovatieprogramma's in Europese steden en regio's te bevorderen.

De volledige gids kan hier worden gedownload.

Standpunten van deelnemers over obstakels die de schaalbaarheid en het impactpotentieel van startups belemmeren:

• “Het is een uitdaging geweest om mensen te vinden die voldoen aan het ambitieniveau en die het eens zijn met het geboden salaris en de aanvullende compensatie/beloningen.”
  

• “Het is moeilijk om de benodigde ervaring te vinden.”
  

• “We hebben experts nodig, maar experts kunnen gemakkelijk voor grote bedrijven als Uber werken en daar geweldige salarissen verdienen. Aan meer junioren hebben we niet veel.”
  

• “Impact creëren betekent niet alleen eerlijke betaling aan leveranciers en belangrijke partners, maar ook in de hele waardeketen van productie en extractie van grondstoffen.”
  

Het aantrekken van senior managementpersoneel dat cruciaal is voor groei, wordt vaak belemmerd doordat er niet genoeg geld is om een concurrerend salaris te bieden. Een gebrek aan concurrerende lonen maakt het ook moeilijk om allerlei soorten ervaring en expertise intern te houden. Dit tast vervolgens weer het vermogen aan om kwaliteit te leveren en bestaande kennis en vaardigheden te gebruiken om nieuwe werknemers op te leiden.

Uit het kwalitatieve onderzoek dat werd uitgevoerd met de starters in het programma kwamen onder andere de volgende uitdagingen naar voren: het bepalen van passende compensatiestrategieën (bonussen, aandelen, salarissen), het voorbereiden van vacatures en communicatie, en het definiëren van een groeistrategie die duidelijk maakt welke expertise nodig is voor de ontwikkeling en uitbreiding van het bedrijf.

Het hoge verloop onder jonge, hoogopgeleide werknemers vormt ook een uitdaging, omdat deze mensen geneigd zijn vroeg in hun carrière van baan te veranderen. Dit maakt het de startups nog eens extra moeilijk om ervaren personeel en kwaliteit te behouden. Een van de ondernemingen wees op de “repetitieve aard van het werk” en “idealistische verwachtingen” als redenen voor het hoge verloop. Dit is logischerwijs weer van invloed op hun capaciteit om kennis en vaardigheden te gebruiken voor het opleiden van nieuwe werknemers.

Ethisch opereren in de hele waardeketen verhoogt de kosten, waardoor onafhankelijkheid uitdagend wordt. Toch is deze aanpak vaak een integraal onderdeel van een doelgericht circulair bedrijf, zoals een ondernemer ook in onze pilot benadrukt:

• “Impact creëren betekent niet alleen eerlijke betaling aan leveranciers en belangrijke partners, maar ook in de hele waardeketen van productie en ontginning van grondstoffen.”
  

Externe investeringen lijken een voor de hand liggende manier om circulaire startups de boost te geven die ze nodig hebben. Toch zijn er - als we kijken naar de situatie in Nederland - heel weinig durfkapitalisten die bereid zijn om verder te kijken dan techbedrijven met een snelle verwachte groei en een hoog rendement op investering (tot wel 10x). Nieuwe circulaire bedrijfsmodellen leveren simpelweg niet het rendement dat ze vragen, omdat ze meestal gebaseerd zijn op geleidelijke en duurzame groeimodellen.

Ondanks deze uitdagingen is de toewijding en vastberadenheid voor hun missie van de ondernemingen in ons pilotprogramma overduidelijk, en laten ze steeds meer resultaten zien. Zo lukt het deze ondernemingen om hun teams te laten groeien, uit te breiden naar nieuwe locaties en samenwerkingsverbanden op te zetten. Maar om hun potentieel volledig te realiseren en hun impact te maximaliseren, blijft externe ondersteuning cruciaal.

De startups pleiten met name voor investeringsfondsen die geduldig en bereid zijn om zich in te zetten voor lange termijn impact in ruil voor een langzamere ROI. Of andere soorten financiële instrumenten, waarbij de belangen van impact gedreven oprichters en financiers op één lijn komen te liggen. Ook als het gaat om een visie op de circulaire economie. Verder roepen de startups op tot beleid dat bedrijven dwingt verantwoordelijkheid te nemen voor hun producten en diensten, naast strenge regelgeving voor afvalbeheer en milieubescherming.

Hoe beleidsmakers een verschil kunnen maken

Dankzij de Amsterdamse pilot hebben we waardevolle inzichten opgedaan die vorm hebben gegeven aan de ontwikkeling van onze gids voor het versnellen van circulaire innovatie in regionale waardeketens.

We hebben de volgende ondersteuning geïdentificeerd die jonge circulaire bedrijven kan helpen succesvol te zijn:

• Investeringsfondsen op maat gemaakt voor kleinere bedrijven.
  

• Durfkapitalisten die bereid zijn een trager rendement op investering te accepteren in ruil voor langetermijneffect.
  

• Lokale ondernemersnetwerken die de toegang tot talent, samenwerkingen en partnerschappen verbeteren.
  

• Beleid dat bedrijven aanmoedigt om meer verantwoordelijkheid te nemen voor hun producten door het aanbieden van circulaire diensten.
  

Samenwerking is van groot belang voor een succesvolle circulaire transitie. Eva Helmond van Goldschmeding legt uit:

• “Beleidsmakers die verantwoordelijk zijn voor grondstof- en materiaalbehoud (de circulaire economie) zullen alleen resultaat behalen als ze samenwerken met andere disciplines. Betrek je arbeidsmarktcollega's erbij, beleidsmakers in het sociale domein en in het economische domein, onderwijsorganisaties, collectieve HR-innovatie, etc. En last but not least: zorg voor garantiefondsen om vacuüms te bouwen waarin ecosystemen van ondernemers kunnen experimenteren.”
  

Onze aanbevelingen aan beleidsmakers voor het ondersteunen van circulaire ondernemingen om te gedijen, en de circulaire banen transitie lokaal aan te jagen:

Aanbeveling: Implementeer uitgebreide risicodragende ondersteuningsprogramma's voor circulaire starters om te helpen bij de ontwikkeling en validatie van bedrijfs- en impactmodellen, het uitvoeren van onderzoek en ontwikkeling, het proefdraaien van projecten en het opbouwen van een klantenbestand.

Rechtvaardiging: Voortdurende en veelzijdige ondersteuning versterkt niet alleen de zakelijke basis, maar vergroot ook de marktgereedheid. Initiatieven zoals CIC kunnen bijvoorbeeld helpen bij het creëren van vitale netwerken die ondernemers in contact brengen met belanghebbenden en potentiële financiële partners, en zo kritieke gaten in het ecosysteem overbruggen.

Aanbeveling: Richt garantiefondsen op die specifiek zijn gericht op circulaire startups en promoot deze om investeringsrisico's te beperken en durfkapitaal aan te trekken. Beleidsmakers kunnen knelpunten doorbreken door dergelijke fondsen te regelen voor arbeidsgerelateerde kosten en het opzetten van werk-naar-werk-infrastructuur (zoals opleidingsplaatsen). 

Rechtvaardiging: Garantiefondsen, zoals die in Brussel, Tsjechië en Finland worden getest, kunnen investeerders het nodige vangnet bieden en hen aanmoedigen om te investeren in risicovolle maar potentieel impactvolle circulaire ondernemingen.

Aanbeveling: Stimuleer de ontwikkeling van nieuwe onderwijsprogramma's en opleidingscentra, die zich richten op ambachtelijke vaardigheden die essentieel zijn voor reparatie, opknappen en recyclen. 

Rechtvaardiging: Initiatieven zoals Practoraat in Lelystad laten zien hoe gespecialiseerde training in reparatie en renovatie niet alleen banen kan creëren, maar ook een duurzame economie kan ondersteunen. Het uitbreiden van deze mogelijkheden zorgt voor een beroepsbevolking die goed is voorbereid op de eisen van een circulaire economie, waardoor de mismatches in vaardigheden die we vandaag de dag vaak zien, worden aangepakt.

Aanbeveling: Integreer strategieën voor circulaire economie direct met het arbeidsmarktbeleid om ervoor te zorgen dat economische duurzaamheid en het creëren van banen op elkaar zijn afgestemd en elkaar versterken. 

Rechtvaardiging: Door dit beleid op elkaar af te stemmen kunnen steden en regio's ervoor zorgen dat de overgang naar een circulaire economie ook leidt tot het creëren van nieuwe banen en bestaande banen ondersteunt. Hierdoor wordt een holistische benadering van duurzame ontwikkeling gewaarborgd.

Lees meer over de rol die steden kunnen spelen in deel 2 van de CIC-gids, pagina 32.